5 mei 2014. Bevrijdingsdag.

Anny Mittler

Gisteren hebben wij onze doden herdacht. Onze doden in de Tweede Wereldoorlog. Vandaag 5 mei genieten wij van onze vrijheid. Vrijheid.

Doet me trouwens denken aan die Mof die mij op de Dam op 4 mei jaren her op de schouders tikt. “Was machen Sie hier, was bedeutet dasz alles?” Ik antwoordde- je kent me- beleefd: “Wir gedenken unsere Toten vom Zweiten Weltkrieg”. “Ich verstehe...”, zegt ie, “…aber wir haben auch Töte...”! “Ja…”, zei ik, “…dasz feiern wir Morgen”.

Ik kan je niet vertellen wat vrijheid betekent. Wie kan dat wel? Vrijheid moet je voelen in je botten, in je ziel. Ervaren. En als je het weet en snapt, geniet er dan van. Geniet van de bevrijding. Velen, veel te veel velen, hebben dat niet meer mogen meemaken.

Zo ook niet mijn Oom Sally. Ik schreef al kort over hem in mijn eerste boek “Da’s mooi voor Lochem” (2003).  Mijn Opa Louis en Oma Bertha hadden drie zoons. De oudste was Sally, van 5 november 1907. De jongste zoon was mijn Vader Max van 25 december 1911. Sally was gelijk mijn Vader een held. Sally was een ijsbreker. Ik weet praktisch niks van hem. Een ijsbreker is iets of iemand die de moeilijkheden uit de weg ruimt. Over Sally gaat deze blog nu. Vandaag. Ooit heb ik eens een lang gesprek gehad met een oude dame die bij mijn Vader in de klas heeft gezeten en Sally natuurlijk heeft gekend. Sally was een beetje verwijfd, zei zij. Er was toen nog niet veel bekend over homoseksualiteit. Zeker in Lochem niet in die dagen. Ik spreek over de jaren twintig van de vorige eeuw. The roaring twenties. Ik heb vele malen met mijn Moeder gesproken. Over vroeger. Over mijn Vader. Over mijn grootouders. Over de oorlog. Westerbork. De ontsnapping. De onderduik. Over het leven. En ook over Sally. Mijn Moeder wist over Sally niet zoveel. Wel dat wat ik al wist, maar ook –en dat is heel significant- het volgende verhaal. Ze vertelde dat Sally rond 1930 naar Amsterdam vertrokken is. Daar kon hij zich vrijelijk bewegen en kon hij van zijn gevoelens getuigen. Sally was in dienst bij een uitgever. Vermoedelijk als journalist (bron: Kamp Vught). Al is mijn veronderstelling bureauredacteur meer plausibel. (Toen ikzelf bij de krant werkte, dacht iedereen ook dat ik journalist was…).

Sally woonde op de Weesperzijde 22. Had daar aan de voorkant op twee hoog een prachtig appartement gehuurd. De Weesperzijde was het centrum van de sjieke wijk in Amsterdam Oost waar toen veel Joden woonden. Naast Sally was toen al herberg en tapperij (nu grand café) De Ysbreeker, van 1702. Sinds 1979 weer in bedrijf, zonder de oude gasten. Helaas.

Annelies en ik zitten daar vaak. Terras aan de Amstel of binnen. Warm en knus. De geschiedenis van dit pand dringt je hart binnen en beklijft. Ik durf te wedden dat Sally veel bij de buren zat. De Ysbreeker was een ontmoetingsplek voor artistieke lieden en politiek geëngageerd volk. Achterin een groot biljart. Een Wilhelmina biljart.

De Joodse biljartclub Rembrandt bestaat nog steeds. Die vele Joodse gasten wilden  graag een biljartje leggen, op een echt Wilhelmina Biljart. Van oorsprong was deze Amsterdamse biljartfabriek in handen van twee generaties Salomon en in 1963 werd het bedrijf aan de Stadhouderskade overgenomen door de ex-wereldbekende biljarter Cees van Oosterhout. Cees woonde in Uithoorn en kwam elke thuiswedstrijd van hockeyclub Qui Vive heren I kijken. Ik heb er twaalf jaar in het eerste gekeept, dus je kunt je voorstellen hoe vaak hij langs de lijn stond. Hij was een fan en vond mij goed keepen. Het biljart staat nog steeds pontificaal achter in De Ysbreeker.

Ik kan me ook voorstellen dat De Ysbreeker een vrijhaven of gedoogplek was voor homo’s, al waren er genoeg andere gelegenheden om uit te gaan in de stad. Sally woonde er immers naast en zal wel geregeld een hapje gegeten hebben of een slok gedronken. 

Sally Vromen de ijsbreker. Hij ging moeilijkheden uit de weg. Ik zal het je vertellen. De Moffen waren Oostenrijk al binnengevallen en Joden moesten en masse vluchten. Zo ook de bevallige Anny Mittler uit Wenen. Geboren op 8 januari 1908. Om in Nederland, het neutrale en vrije Nederland te kunnen blijven moest zij een verblijfsvergunning krijgen. Dat was toen al niet gemakkelijk. Een huwelijk met een Nederlander biedt dan uitkomst. Sally de ijsbreker, de held, redde het leven van Anny door met haar te trouwen op 19 oktober 1938. Zo werd zij Nederlandse. Anny woonde in de Tweede Constantijn Huijgensstraat 51’’’. Sally bleef wonen op de Weesperzij. Anny had haar verblijfsvergunning. In de beginjaren van de oorlog zijn zij gescheiden, maar dat veranderde niets aan haar Nederlanderschap. En zeker niet aan de heldenstatus van Sally.

Een Joods gezegde luidt: wie een leven redt, redt de mensheid. Sally heeft daar glorieus aan voldaan. Dat het huwelijk eindigde in een scheiding is de facto niet meer dan logisch. Anny werd op 11 februari 1944 vergast in Auschwitz. Sally, waarschijnlijk door ziekte (niet op de lijst van gefusilleerden), kwam te overlijden op 35-jarige leeftijd op 3 februari 1943 in Kamp Vught.

Voor Sally de ijsbreker zou eigenlijk een struikelsteen, een Stolperstein, op het trottoir voor zijn huis op Weesperzijde 22 geplaatst moeten worden. Taak voor de volgende Vromen. Mijn zoon. Mijn dochter. Een steen voor Sally. Een steen voor vrijheid.